CUENTOS EN Q'EQCHI'

SEERAQ’ (CUENTOS)

SEERAQ’ CHI RIXEB’ LI WIIB’ CHI SAAJ AL.

Sa’ jun li kutan, wiib’eb’ li saaj winq yookeb len chi seeraq’ik chi re li b’e, ut chi

maak’a’eb’ len sa’ xch’’ooleb’ naq ki’el chaq jun li xul sa’ li pim, ut ki’ok len

xchajb’al re sa’ xxikeb’ ut k’ajo’ len naq xe’xiwak xb’aan, xb’aan naq ink’a’ le

rilomeb’ ru li xul a’an li xe’ril. Ut li xul a’an kixye len reheb’ li wiib’ chi kok’ winq

chi jo’ka’in: moko us ta tex’aatinaq chi rix junaq li yib’ ruhil na’leb’, ut moko us ta

naq jwal txik leech’ool chi rix junaq li ixqa’al, wi’ ink’a’ naru nakek’ul junaq li

ch’a’ajkilal chan reheb’ li al, jo’kan naq eb’ li al xe’sutq’iik sa’ li rochocheb’ chi

ink’a’ chik jultikeb’ re xb’aan li xxiweb’, jo’kan naq toj chalen anajwan ink’a’ chik

taawileb’ li saaj al chi aatinak chi rix li yib’aj na’leb’sa’ li na’ajej a’an. Jo’kan naq

moko us ta li aatinak yib’ruhil na’leb’ sa’ junaq li na’ajej li ink’a’ taanaw chan ru

wank aran.

LI LOQ’LAJ TZUUL UT QAWA’CHIN

Sa’ jun len kutan, wank len jun qawa’chin yook chaq chi nume’k sa’ jun li

k’iche’, ak x’ok len q’ojyink, sa’ xmaak len xxiw ki’ok chaq len xhajb’al re sa’ li

k’iche’ a’an, chajcho’ chaq re chi xib’enk chan chan len k’aru yook rilb’al yal re

naq kinume’ chaq sa’ li na’ajej a’an, ab’an naq kihulak sa’ li xjunkab’al li qawa’

chin, ki’ok len chi war, ab’an sa’ li xwara ki’ok len chi matk’ek , kixk’ut len rib’ jun

li qawa’ chin chi ru saq saq len li raq’, ut saq saq len li xmach, ut ki’ok len chi

ch’olob’aak chi ru k’awut naq chajcho’k chaq re naq kinume’k chaq sa’ li tzuul

a’an, k’ajo’ naq xinaaxib’e chaq chan len re, wi’ yal yooqat chin xib’enkil sa’

junaq kutan moko tatink’e ta chaq chik chi nume’k aran chu’xk len re li qawa’

chin. Ka’ajwi’ tinye aawe wi’ tatnume’q wi’ chaq chik aran ink’a’ chik tatk’ulunq,

naru nakatnume’k chaq ab’an ink’a’ chik tat eek’anq chaq, li qawa’ chin naq

kisaqew yook len xk’a’uxl xb’aan xhixjunil li k’aru kiyehe’k re xb’aan li qawa’ chin

ut jo’kan naq chalen anajwank maajun chik na’eek’ank naq naq na’uxk chaq

num’ek sa’ li tzuul a’an.

LI WAKAX UT JUN LI NIMLA PEK.

Sa’ jun len kutank, kiwank len jun aj loq’ol wakax, rajlal len naxik xsik’b’al li

xwakax re naq tixkamsi, sa’ jun len honal kixtaw chaq jun li xwakax kinume’k

chaq nach’ chixk’atq jun li nimla pek, yook len chaq chi nume’k naq kilub’ len

chaq li xwakax chi ru, ink’a’ len chik naru chaq chi wakliik, ut ink’a’ len naxtaw ru

k’awut naq kama’an yook xk’ulb’al li xwakax, ut chi jumpaat len kinaq sa’ xch’ool

naq ani nake’xk’ul kama’an toj reetal len naq nake’xk’e oxib’ jilok xtz’uum li pek

a’an toja’ len naq nake’ numek chaq li ketomj aran. Jo’kan ut naq toj chalen

anajwank naq nanume’k chaq junaq poyanam aran rochb’een junaq xketomj toj

reetal len naq nake’xk’e chaq xtz’uum li pek a’an re naq nake’nume’k chaq sa’

xyaalal.

LI XTENAMIT LI YOS UT JUN LI QAWA’CHIN

Sa’ jun len kutan wan len jun li poyanam kiraj raj xik chi rula’aninkil chaq li

xtenamit li Yos (Esquipulas) nake’xye re, ab’an li qasqiitz’in a’an ink’a’ naxpaab’

naq ak xikaq aawe sa’ li loq’laj na’ajej a’an tento naq taak’ajb’a rix re naq

maak’a’ taak’ul chaq naq wanqat chaq aran, nake’xye len re ink’a’ len naxpaab’

chan ru naq tink’ul kama’an yal ink’a’ tana jultikaq we chan len li poyanam a’an,

ab’an kihulak len xq’ehil li xxikik, kixchap len li xb’eeleb’aal ch’iich’ kiko’’ len chi

ink’a’ kixk’ajb’a rix xb’aan naq nareek’a len rib’ naq nim xwankil, abàn naq

kixyoob’ behek sa’ li b’eeleb’aal ch’iich’ jun paataq len chi yaal naq kichalk len

xlub’ik chi ru li b’e ut ink’a’ chik naxtaw ru k’aru tixb’aanu ut ink’a’ len chik naru

chi aatinak ut jun paataq xk’ulb’al a’an naq ki’el sa’ li xlemul li b’eeleb’aal li

ch’iich’ li yook wi’ chi b’ehek, naq ki’el yal kirupupik chalen naq ko’sachq sa’

xyanqeb’ li k’iila tzuul ut aranlen kikana chi junajwa, ut li wankeb’ len chixk’atq

ke’sach len ch’ooleb’ rilb’al li k’aru xk’ulmank, ut timil timil xe’exk’e reetal k’awut

naq kama’an xk’ulmank ut xe’xtaw ru naq xk’ulmank a’in yal sa’ xk’ab’a’ li

qawa’chin li kiraj xik aran sa’ li

xtenamit li Qaawa’ ink’a’ xkanab’ rib’ rub’eetal li xyu’am xko’o b’an yal chi

maajo’ maajo’, jo’kan ut naq chalen anajwank wi’ wankeb’ li poyanam nake’raj

xik sa’ li loq’laj na’ajej a’an tento naq nake’roxloq’i re naq maak’a’aq junaq li

rahilal te’xtaw chaq chi ruheb’ li xb’eenik.

LI TZUUL TAQ’A UT EB’ LAJ YO.

Sa’ jun len li k’aleb’aal wankeb’ len jun ch’uuteb’ li poyanam li nake’xk’uub’ rib’

re xik chi yohob’k sa’ k’iche’, eb’ a’an nake’xb’aanu aj len wi’ chi chaab’il jo’

xk’ulub’ li loq’laj tzuul taq’a, xb’een wa len nake’uutz’u’ujik sa’ junaq li junkab’al

ut chi rix a’in naq ak xe’xpatz’ li numleb’eb’ chi ru li Ajaw nake’xik len sa’ li jun

junq chi tzuul taq’a, ab’an toj xb’een wa nake’xk’ajb’a ajwi’ rix chixjunil a’in,

ab’an wan len jun li saaj winq sa’ xyanqeb’ ink’a’ len kiwank sa’ xyanqeb’ sa’ li

k’anjel li nake’xb’aanu sa’ li junkab’al kixik len chirixeb’ yal chi kama’an, ab’an

naq ke’xyoob’ len kub’eek sa’ li xb’een li ochoch pek taawab’i xe’hulak len

chixjunileb’ ab’an naq xe’hulak len sa’ xyi li tzuul ke’xk’e len reetal naq li al li

xko’o chi rixeb’ maak’a’ len chik sa’ xyanqeb’ ut xe’xk’oxla naq li al a’in xk’ul yal

sa’ xk’ab’a’ naq li al a’in ink’a’ xwank sa’ xyanqeb’ sa’ li k’anjel li xe’xb’aanu re

xyoob’aleb’ li xul, jo’kan utan toj chalen anajwan nak’eemank reetal chixjunil li

k’aru li wank arin sa’ xb’een li loq’laj ch’och’ arin tento roxloq’inkileb’ ut ink’a’

xsachb’al ruheb’.

LAJ K’AY UUTZ’U’J

Sa jun kutan jun li qana’chin naxik rajlal kutan sa’ li tenamit chi k’ayink

uutz’u’j, xb’aan naq a’an naxnumsi wi’ li kutan, ab’an jun kutan naq

rechk’ulub’ jun chik li qana’chin aj k’ay uutz’u’j ajwi’ ut kiyehe’ re maamin

tana te’xloq’ li wuutz’u’j chan ab’an naq xk’e reetal a’an, xye sa’ xch’ool naq

maajoq’e chik tk’ayinq a’an xb’aan naq a’an chik li jun te’xloq’ re, kixk’o’xla

xb’alaq’inkil ut xye li uutz’u’j a’an moko neke’xloq’ ta yal pim nakawil tento

naq kub’enaq taak’e wi’ re naq texloq’ ab’an li jun ink’a’ xpaab’ toj reetal naq

xk’ayi, ab’anan chi kub’enaq chi rix chik a’an ink’a’ chik nake’xloq’ ruutz’u’j

a’an xb’aan naq xe’k’aay naq xkub’si li jun chi ruheb’.

Chalen chik a’an xsik’ li chaab’il uutz’u’j ut naxk’ayi chi kub’enaq ut xtaw ru

naq tento li aatinak chi yaal rajlal kutan sa’ li qayu’am.

LI LOQ’LAJ NIMA’

Sa’ junxil kutan wan jun li nima’ aran sa’ jun li k’aleb’aal aran sa’ xweent li

tenamit chik’ajb’om, b’ar wi’ wankeb’ li kar jo’ ninq ut jo’ kok’. Rajlal kutan

eb’ li poyanam nake’xik chi xchapb’aleb’ li xkar sa’ li nima’ toj eq’la; ab’an sa’

jun kutan naq jun li ch’ina al ki’ok chi xchapb’al li xkar ab’an yal ta junaq li kar

naxk’e rib’ chi ru li xra’l kixb’ay rib’ naab’al honal rik’in ab’an tiik yal ta junaq

naruhank chi xchapb’al, jo’kan naq ki’ok chi xmajewankil chi kaw xyaab’ xkux

li nima’ ab’anan sa’ jumpaat kichal jun li nimla chaqi’eel re li ch’ina al ut kiraj

raj ruk’b’al li nima’ ak xmajewa ut a’an jwal k’a chik moko kixkuy ta chik

xnuq’b’al b’ayaq, aran xk’e reetal naq moko us ta li xye ut sa’ jumpaat ki’ok

chi xpatz’b’al xkuyb’al xmaak chi ru li nima’ tojo’ naq kiru chi ruk’b’al li ha’ ut

aran xnaw naq moko us ta naq taamajewa junaq li nima’ xb’aan naq

yo’yookeb’ chi xjunil li k’a’ru wan sa’ li ruuchich’och’ .

LI WINQ MAAK’A’ XNA’LEB’

Sa’ jun kutan jun winq jwal nahulak chi ru li k’anjelak sa’ li rochoch, jwal sa li

xch’ool naq wan rajlal kutan rik’in li xjunkab’al.

Sa’ a kutan a’an wan jun li xtz’i’, wan jun li xmis, naa’baleb’ xkaxlan ut naab’al

ajwi’ li xhal k’uulanb’il. Ab’anan sa’ jun kutan naq xraj k’ayinkil li tz’i’ ut li mis

re naq tloq’ naab’al chik li xkaxlan ut re naq jones tib’ ajwi’ ttzeka ut naq ak

xb’aanu chi xjunil a’in eb’ li ch’ohix ut li yak xe’chal relq’ankil chi junjunq li

kaxlan ut eb’ li ch’o xe’ok chi xtzekankil li hal chi jumpaat li winq x’ok chi

k’o’xlak ut kiyaab’ak, aran xjultika naq chi xjunil li k’aru xb’aanu moko us ta ut

naq wankeb’ naab’al li k’aru re wan junjunq li xk’anjel jo’ li tz’i’ naq

naraalinaheb’ li ch’ohix ut li yak ut li mis naxkamsiheb’ re naq ink’a’ te’xtzeka

li hal chi jumpaat. Chi rix chik a’an tento kixloq’ jun li tz’i’ ut li mis re thulaq

wi’ chik jo’ chan ru naq kiwan chaq.

LI QANA’ CHIN

Sa’ jun li k’aleb’aal kiwan jun li qana’chin jwal aj sak’a ut sa naril li ch’e’ok sa’

li ochoch naxk’e chi wa’ak li xb’eelom ut li xkok’al; ab’an sa’ jun kutan naq

jwal tiq li saq’e kiraj xb’alaq’inkil li xb’eelom naq yo chaq chi k’anjelak sa’ li

pim ab’an moko jwal najt ta rik’in li rochoch ut li ixq kixtikib’ xjapb’al re chi

kaw ut kixye –Aay aay kilech xxamlel li wochoch ink’a’ ninru chixchupb’al li

xam kim ab’eelom tenq’ahin- chan ut li xb’eelom kixpaab’ li aatin a’in kichal

sa’ jumpaat chi xtenq’ankil ab’an naq kik’ulun kiril naq li rixaqil yo chi se’ek

chi kaw xb’aan naq yal tik’ti’ xye. Li xb’eelom xko’o wi’ chik chi k’anjelak ab’an

kihulak li honal naq kilech tz’aqal li xam sa’ li ochoch ut li ixq ki’ok wi’ chik chi

xjapb’al re chi kaw naq xlech li xam ut sa’ li honal a’an ink’a’ chik kichal li

xb’eelom chi xtenq’ankil xb’aan naq mare yal jot’ok wi’ chik re chan, toj reetal

naq ki’oso’ li xk’atik chi xjunil li k’aru wan re sa’ rochoch.

LI MIS UT LI CH’OHIX

Sa’ junxil kutan li mis ut li ch’ohix jwal xlo’yeb’ chaq rib’eb’ ut nake’hulak chi

ru li xb’aanunkil li ink’a’usil na’leb’ ut sa’ jun kutan li ch’ohix kixye re li mis

laa’in jwal kaw nakin’aanilak naq k’aru tchalq jwal naab’al li na’leb’ ninaw re

tinkol wi’ wib’ chan ut li mis kixye ut laa’in jun ajwi’ li na’leb’ ninaw ab’an a’an

jwal us chi ru chi xjunil chan toj yookeb’ aj wi’ chi aatinak naq ak te’chalq

naab’aleb’ li tz’i’ ut jwal josq’eb’ ut xe’ok chi aanilasiik li mis sa’ jumpaat

kinach’ok rik’in jun toon chi che’ ut kitaqe’ sa’ ru’j ut kixye re li ch’ohix sik’

k’aru taab’aanu ut laa’in ak xintaw chikan jun ina’aj chan ut li ch’ohix ki’ok chi

xsik’b’al chan ru naq taakole’q ab’an ink’a’ kixtaw ut eb’ li tz’i’ toj reetal naq

ke’xtaw ut ke’xkamsi li xul a’an.