POEMAS EN Q'EQCHI'

Lintzoleb’aal

Jo’ le sa’ li najtil k’iche’

aran sa’ li rax ru pim

sa’ linloq’laj k’aleb’aal

wan jun eetalil nakutanob’resink.

A’an li eetalil re li chaab’il na’leb’

a’an li eetalil re li rahok

a’an  li na’ajej b’ar nake’xk’uub’ rib’

eb’ li poyanam re moqon.

A’an,  a’an lintzoleb’aal

a’an linch’ina tzoleb’aal

jwal cha’q’al ru xb’onol

a’an, a’in linch’ina tzoleb’aal

li saqenk  ch’oq  re jun ak’il kutan…

Nab’ej

Ninaw naq ka’aj wi’ laawaatin

A’an li tz’aqal yaal

Bar wankat laa’at

Esil ut na’leb’

Junelik nakaye..

Ju ch’ina maatam

Li k’ok uutz’u’uj aatin

Xinch’ina molk’a chaq

 Chi ru li loq’laj tzuul taq’a

Cho’q re linkaaxil na’

At  ink’aaxil na’

Jwal nakatinra

Xb’aan naq chaab’ilat

Ut xak’anjela link’iisirinkil

Li ch’ina ochoch

Laa’in wan jun inch’ina ochoch

Nach’ chi xk’atq li pumpukil ha’

Aran wan linna’chin

Sutunb’il xb’aaneb’ li kok’ peepem. 

Li q’oqyin

Chi ru li q’oqyin 

K’a jo’ naq naraho’ inch’ool

Naq nawil naq, li chaq’al ru

 Saq’e, ak xmuqun chik ´

Ut toj wulaj chik

Naru twil ru.

Ch’ina’us aj wi’ li q’oqyin xb’aan

 Naq nake’b’ichan li chili’

Ut nake’lemtz’un chaq li

Loqlaj chahim.

LI LOQ’LAJ CH’OCH’

 At loq’laj ch’och’, rik’in laawankilal yo’yooko laa’o li poyanam.

Xb’aan naq li qayu’am aajel ru cho’q re li loq’ laj ch’och’,

Chawu laa’at nakoowank chi hulaj hulaj laa’o li poyanam.

At loq’laj ch’och’, laa’at li qayu’am, wi’ maak’a’at laa’at,

Maak’a’aq aj wi’ li qayu’am. K’ajo’ rusilal nakab’aanu re xyu’ameb’ li poyanam,

b’anyox at loq’laj tzuul taq’a.

LI LOQ’LAJ NA’B’EJ.

 At in loq’laj na’,

Nawaj xk’eeb’al xsahil laach’ool

Sa’ li loq’laj kutan a’in,

Laa’at jun na’b’ej jwal tz’aqal

Laatuulanil.

At in loq’laj na’, ninb’anyoxi chawu

Naq xakuy chaq li wilb’al sa’ linkach’inal

Toj chalen toj sa’ li honal a’in.

At in loq’laj  na’, maak’a’ junaq chaab’il

maatam tink’e cho’q aawe sa’ li kutank

a’in, ka’aj b’an wi’ re xb’anyoxinkil cho’q aawe

li usilal li xab’aanu chaq we rik’in link’iiresinkil,

b’anyox a na’.

LAJ TZOLONEL

Xhulak li honal, wakliiqo, ut t-ajq taxaq qu

Xb’aan naq xhulak xhonalil naq tooxik

Rik’in laj tzolonel, xb’aan naq ok re xk’eeb’al

Li chaab’il na’leb’ cho’q qe sa’ li honal a’in.

Aran naqil ru laj tzolonel rajlal li kutank

Yook chi oyb’enink rajlal xb’aan naq naraj

Naq tootzoloq sa’ komonil, jo’ chan ru xb’aanu a’an.

B’anyox at tzolonel rik’in li qakaawresinkil li

Nakab’aanu rajlal li kutank, laab’aanuhom xkana sa’

Li qach’ool li reetalil laak’anjel ut maajun wa tatsachq sa’

Li qach’ool.

LI KAQLA

K’ajo’ ch’ina’usil li xb’onol li kaqla,

Ut li xwuqub’ ru chi b’onol ha’an li

Wuqub’ kutan kixkanab’ chi ru li

Xamaan.

Xb’aan naq wuqub’ ru li wajb’

Naxtoch’ laj wajb’anel, jo’kan li

Kaqla naxk’ut li xb’onol naq nachal

Lo loq’laj hab’.

Naq nanume’ li kawil hab’

Nalemtz’unk ru li loq’laj saq’e

Naq nak’utunk chaq sa’ li tzuul taq’a.

AT XSUM LI WAAM

At xsum li waam,

K’ajo’ laatuulanil

Jo’ jun li mukuy naq narupik

Chi ru li loq’laj choxa, laach’ool

Chan chan tawi’ li tuuxil noq’,

Ut li xnaq’ laawu nalemtz’unk jo’

Junaq li ch’ina’usil uutz’u’uj.

Li xnaq’ laawu chan chan

Tawi’ li xkji’al li kab’

Xb’aan naq naxsahob’resi li waam.

Ut li waam napisk’ok sa’ xna’aj

Naq nakatwil, xb’aan naq maa’ani chik

Junaq jo’ laa’at, jo’kan naq nakatinra

Ut nank’e laaloq’al.

LI LOQ’LAJ CHE’

Ex loq’laj che’ li yo’yookex chi ru li loqlaj tzuul taq’a

Laa’ex li xk’aj ut maril li qayu’am laa’o li poyanam.

Laa’o li poyanam yo’yooko rik’in leemusiq’

Leeraamn a’an ajwi’ li qaamn laa’o.

Li qaamn laa’o jwal nake’pitzok chi xajok rilb’al

Naq nayo’la junaq li loq’laj che’ jwal kach’in.

Li loq’laj che’ jwal kach’in naq nayo’la

Ab’an naxram jun li nimla na’jej sa’ li yu’am

Li qayu’am chan chan jun li chahin nalentz’un

Ab’an yal sa’ xk’ab’a’ jun li loq’laj che’

TZUUL TAQ’A

At loq’laj tzuul taq’a

xch’aq’alil tawi’ xaq aawu

Xch’aq’alil aawu naq nasaqew

Najaq’aq’nak tawi’ aawu xb’aaneb’ li uutz’u’j

Xb’aaneb’ li uutz’uj numtajenaq laach’ina’usal

Naq nahik’e’ chaq li kutan

Naq nahik’e’ chaq li kutan neke’ok chi b’ichank li kok’ xul

Li poyanam neke’saho’ sa’ xch’ooleb’

Li poyanam neke’saho’ sa’ xch’ooleb’ rilb’al laach’ina’usal

Xb’aan naq maajun naru nakatinjuntaq’eeta wi’.

LI NIMA’

At loq’laj nima’, mak’ajo’ laaloq’al

Mak’ajo’ laawankilal, ut laarahom.

Mak’ajo’ laarahom qik’in laa’o li poyanam

Naq nakak’e li qa yu’am chi anchal aach’ool.

Chi anchal aach’ool, naq nasaweqk li kutan

Naqaye naq laa’at maa’ani chik jo’kan.

Maa’ani chik jo’ laa’at naq na’ilok chaq li saq’e

Nalemtz’uno’ sa’ xyanq li pek laayu’am.

Laayu’am jwal xnimal xloq’al ut xwankilal

Ut wi’ laa’at tatkamq, tookamq chiqajunilo.

LAJ K’UTUNEL

At chaab’il k’utunel

Chi ru li tzoleb’aal nakatwoyb’eni rajlal kutan

Nakatwoyb’eni rajlal kutan chi sa inch’ool

Xb’aan naq numtajenaq li na’leb’ nakak’am chaq

Numtajenaq li na’leb’ nakak’am chaq

Re naq tqawotz sa’ komonil.

Tqawotz sa’ komonil li jo’nimal jo’ch’inal xatzol

Ka’j wi’ chi jo’kan too’elq chi ub’ej.

Too’elq chi uub’ej wi’ tqak’e qach’ool

Roxloq’inkil li k’anjel nakab’aanu qik’in.

LI SAQ’E

At loqlaj saq’e laa’at jun li jwal chaab’il winq

Jwal nahulak chawu li k’anjelak rajlal kutan.

Rajlal kutan nakawil li ruuchich’och’

Ut nakak’e reetal li junjunq chi poyanam.

Li junjuq chi poyanam neke’wakli naq nakatch’uukin chaq

Sa’ xb’eeneb’ li k’iila nimqi ch’ina’usil tzuul.

Li ch’ina’usil tzuul neke’bichan chi jwal saheb’ xch’ool

Ut neke’xye naq laa’at jun li xnimal ru aawa’b’ej.

Jun xnimal ru aawa’b’ej q’axal loq’ ut xuwajel ru

Xb’aan naq sachb’ach’oolej li xlemtzunil xsa’ laawu.